Bugun Abdurauf Fitratning «Hind sayyohining qissasi» asarini o‘qib tugatdim.
Asar asli tojik tilida yozilib, 1912 yili Istanbulda chop etilgan.
O’zbek tilida ilk bor Hasan Qudratullaev tarjimasida 1991 yili «Sharq yulduzi» jurnalida bosilgan.
Asarda muallif Buxoroga tashrif buyurgan hind sayyohining hikoyasi orqali o‘sha davrdagi Buxoro xonligidagi birqancha muammolarni shafqatsiz fosh etadi va ularga yechim izlaydi.
Hind sayyohi duch kelgan muammolar:
– Shahar darvozasi yopilgandan so‘ng armanilar va yahudiylar, hatto bir armanining itiga ochilgan darvoza oddiy musulmonlar uchun ochilmaydi.
– Shaharda aravakashlar, foytunkashlarning o‘zaro dahanaki urushiga duch keladi. Hech kim ularga e’tibor qilmaydi.
– Sayyoh Buxoro hovuzlarining ichimlik suvi sifatida foydalanib bo‘lmasligini isbotlab beradi.
– Sayyoh Bahouddin Naqshband mozoridagi xurofotlar, shirkka olib boruvchi xatti-harakatlardan ranjiydi.
– Sayyohning shahar markazida Lut qavmi razolatidan bahramand bo‘layotgan erkaklardan ko‘ngli ayniydi.
– Buxorodagi ta’lim sistemasiga ajratilgan vaqf mablag‘lari keragidan ortiq, ilm olish uchun madrasa, kutubxonalar, maktablar yetarli-yu, lekin nega ilm yo‘q? Nega 400 olimga beshik bo‘lgan Buxoroda loaqal Qur’oni karimning bir oyatini tuzuk-quruq tafsir eta oladigan olim topilmasa? Vaqf mablag‘lari qachongacha bir guruh mansabdorlarning jig‘ildoniga kiradi?
– Sarbozlik (askarlik) muddati Buxoroda chegaralanmagan. Sarbozlik jinoyatga jazo turidir. Kim jinoyat qilsa uni umrboz sarbozlikka mahkum qiladilar.
– Butun boshli Buxoroi sharifdan bironta ham oliy ma’lumotli tabib topilmaydi. Tabiblar esa ikki yuz yil oldin qo‘llangan usullardan foydalanadi. Rus tabibi faoliyatini esa kofir deya bir pulga ilmaydilar. Ba’zi tumanlarida do‘xtur kimligini ham bilishmaydi.
– Shaharda sanitariya-gigienaga amal qilinmaydi. aslida esa Islom poklikka chaqiradi.
– Hind sayyohi Buxoro muzofotiga tegishli Qarshi shahriga sayohat qiladi. U yerdagi to‘quvchilik hunariga yangi texnologiya kiritish lozimligini ta’kidlaydi. aks holda bu hunardan kelajakka hech narsa qolmasligidan qayg‘uradi.
– Buxoro dehqonchiligi ham o‘ta qoloq. Haligacha Odam Ato zamonidan qolgan qurollar ila dehqonchilik yuritishadi.
– Buxoro qozilarining ham qilmagan makrlari, shariatni pesh qilib, omi xalqning pulini jig‘ildonlariga urayotganliklaridan sayyoh hayratga tushadi. Ezilgan xalq qoziga to‘laydigan pulni qaerdan oladi? Sudxo‘rdan…
– Buxoro tujjorligida ham bir qancha muammolarni sanab bergan sayyoh, qanday qilib, muvaffaqiyatga erishish yo‘llarini ham aytib beradi.
Fitrat hind sayyohi orqali o‘z tilidan ham moddiy, ham ma’naviy qashshoqlashib qolgan jamiyat holidan xabar berar ekan, ushbu xulosani asar qahramoni tilidan so‘zlaydi:
«Ilohiy qonun budir: modomiki biron bir qavm o‘zining ishlarini Olloh farmoyishi asosida olib bormas ekan, o‘zining shaxsiy hayotini sharaf, saodat va farog‘at, buyuklik bilan hamqadam bilib o‘tkazmas ekan, tinchlik va osoyishtalik niyatlarini yo‘qqa chiqarishga intilib, kibr va g‘urur vodiysiga qadam qo‘yar ekan, chin haq va adolat yo‘lidan chiqar ekan, o‘sha zahotiyoq shon-sharaflari yer bilan yakson bo‘lib, osoyishtaliklari zahmatga, buyukliklari esa xorlikka aylanishi muqarrardir!..»