حبیب الرحمن قویاش
بی بی سی
افغانستانلیک بیر قنچه اوزبیک یازووچیلری، اوزبیکستانده یازیلیب باسیمدن چیققن بیش تاملیک «اوزبیک تیلی ایضاحلی لغتی» کتابینی کیریل الفباسیدن عرب الفباسیگه اوزگرتیریش ایشلرینی باشله گنلر.مذکور کتاب بیر قنچه سوادلی اوزبیک یاشلر تمانیدن عرب الفباسیگه اوزگرتیریلماقده.یاشلرنی ییغیب، اوزبیک تیلی ایضاحلی لغتی ناملی بیش تاملیک کتابنی عرب الفباسیگه اوزگرتیریشگه اورینگن لردن بیری اوزبیک یازووچیسی محمد عالم کوهکن.کوهکن جنابلری بو ایش عملگه آشیریلیشی افغانستان اوزبیکلری اوچون اوته اهمیتلی ایکنینی ایته دی.اوزبیک یازوچیسی عزیزالله آرال هم اوزبیک تیلی ایضاحلی لغتی ناملی کتاب نینگ تیار بولگندن کیین باسیمدن چیقیشی اوچون هیچ قنده ی مادی امکانیت موجود ایمسلیگینی ایتیش بیلن بیرگه کتاب نینگ موفقیت بیلن چاپ بولیب چیقیشیگه ایشانچ بیلدیره دی.ارال جنابلری مذکور کتاب، کیریلدن عرب الفباسیگه اوزگرتیریشی بیلن، بیر قنچه استاد لر تمانیدن تیکشیریلیب کیینچه لیک، کتاب مولفی بیلن صحبت بولیب چاپ بولیشینی معلوم قیلدی.بوکونگی کونلرده افغانستان اوزبیک لری تمانیدن نیچه مدنی تشکیلات ایجاد ایتیلیب، اوزبیک یازوچیلرینینگ ایجادیاتلرینی چاپ قیلیش ریجه لری اوزلرینینگ بیرینچی بورچلریدن دیر دیب اعلام قیلگنلر. بیراق بیر قنچه اوزبیک یازووچیلری، اولرنینگ ایجادیاتلریگه توسیق بولیب تورگن یگانه معما بو- مالی امکانیتلرنینگ یوقلیگی دیر دیب ایته دیلر.
ییگیرمه بیر کتاب مولفی بولگن اوزبیک یازوچیسی محمد کاظم امینی، اوزبیکلر تمانیدن ایجاد ایتیلگن مدنی توزیلمه لر، اوزبیک یازوچیلری نینگ ایجادیاتلرینی چاپ قیلیش اوچون اورینمه گنلیککه عیب له یدی.امّا آیدین انجمنی مسئول لریدن بولگن عبدالرحیم تیمورنینگ معلوم قیلیشیچه؛ آیدین هنوز گه چه اوزبیک یازوچیلرینینگ اون سکّیزته کتابینی چاپ قیلیشگه اولگوریب بولگن.بو کتابلر، اوزبیک یازوچیلری؛ محمد حلیم یارقین، شفیقه یارقین، عبدالرحیم ابراهیم، عبدالرحیم معصومی و شولرگه اوخشه گن نیچه یازوچیلرنینگ اثرلریدن عبارت بولگن.افغانستان لیک اوزبیک ایجادکاری، استاد محمد عالم لبیب، اوتگن اون بیر ییل مابینیده، اوزبیک تیلیده یازیلگن کتابلر سانی انچه آز ایکنینی ایتر ایکن، اوزبیک کتابخوانلری نینگ سانی هم آز ایکنینی قید ایته دی.اوزبیکستان قلمکشلری نینگ ایجادي فعالیتلری افغانستان ضیالیلری، جمله دن یازووچیلری اوچون اونوملی سنله دی. حاضر الفباسی اوزگرتیریله یاتگن قاموسی کتاب هم اوزبیکستان انترنیت سایت لریدن بیری «ضیا اوز» دن کوچیریب آلینگن.
ضیا اوز سایتی نینگ باشقروچیسی دورانبیک تاجیعلیاُوف گه کوره، مذکور سایت اوزیل- کیسیل اوزبیکستان الکترون ترماقلرینینگ اینگ بویوک منبع لریدن بیریگه ایله نیب بولگن.دوران بیک مذکور سایتنی میلادی 2004 نچی ییلی دن بیری باشقه ریب کیلماقده. او نینگ ایتیشیچه؛ افغانستانده گی اوزبیک یازوچی لریدن تشقری باشقه اوزبیکلر ایجادیاتلرینی مذکور سایتگه ترقه تیشگه اورینگنلر. شو نرسه نی کوزگه توتیب، مذکور سایت بوندن کیین عرب الفباسیگه یازیلگن کتابلرنی هم یغییب تیریب دنیا اوزبیکلریگه ترقه تیشنی معلوم قیلدی.افغانستانده اون بیر ییلدن بیری ینگی حکومت روی کارگه کیلیشی بیلن، اوزبیکلر موقعی هم بیرقدر کوتریلدی. عین زمانده، اوزبیک تیلی مملکت نینگ اوچینچی رسمی تیلی صفتیده افغانستان باش قانونیگه کیریتیلدی. مکتب لرگه اوزبیک تیلیده درس بیریش فعالیت لری کینگه ییب کیتدی. اوزبیک تیلیده بیر قنچه رسانه لر برنامه ترقه تیشگه باشله ب، خلق تمانیدن آلقیشلندی. ولیکن شو یوتوقلرگه قرگنده، اوزبیک ضیالیلری هلی همان بو تیلنینگ کوپراق رواجلنتیریش اوچون انچه گینه کمچیلیک لر بارلیگینی تیلگه آله دیلر.
O’zbek tilini rivojlantirish uchun yangi qadamlar ko’tarilmoqda
Habiburrahmon Quyosh
BBC
30 dekabr, 2012
Afg’onistonlik bir qancha o’zbek yozuvchilari, O’zbekistonda yozilib, bosmadan chiqqan 5 tomlik “O’zbek tilining izohli lug’ati” kitobini kirill alifbosidan arab alifbosiga o’girish ishlarini boshlaganlar.
Mazkur kitob bir qancha savodli o’zbek yoshlari tomonidan arab alifbosiga o’girilmoqda.
Yoshlarni yig’ib, “O’zbek tilining izohli lug’ati” nomli besh tomlik kitobni arab alifbosiga o’girishga uringanlardan biri o’zbek yozuvchisi Muhammad Olim Ko’hkandir.
Ko’hkan janoblari bu ishning amalga oshirilishi Afg’oniston o’zbeklari uchun o’ta ahamiyatli ekanligini aytadi.
O’zbek yozuvchisi Azizulloh Orol ham “O’zbek tilining izohli lug’ati” nomli kitobning tayyor bo’lgandan keyin bosmadan chiqishi uchun hech qanday moddiy imkoniyat mavjud emasligini aytish bilan birga kitobning muvaffaqiyat bilan chop bo’lib chiqishiga ishonch bildiradi.
Orol janoblari mazkur kitob kirilldan arab alifbosiga o’girilishi bilan bir qancha ustozlar tomonidan tekshirilib, keyinchalik kitob mualliflari bilan suhbat etilib, chop bo’lishini ma’lum qildi.
Bugungi kunda Afg’oniston o’zbeklari tomonidan bir necha madaniy tashkilot ijod etilib, o’zbek yozuvchilarining ijodiyotlarini chop qilish rejalari o’zlarining birinchi burchlaridandir deb e’lon qilganlar. Biroq bir qancha o’zbek yozuvchilari o’zlarining ijodiyotlariga to’siq bo’lib turgan yagona muammo bu – moliy imkoniyatlarning yo’qligidir, deb aytadilar.
Yigirma bir kitob muallifi bo’lgan o’zbek yozuvchisi Muhammad Kozim Aminiy, o’zbeklar tomonidan ijod etilgan madaniy tuzilmalarni o’zbek yozuvchilarining ijodiyotlarini chop qilish uchun urinmaganlikda ayblaydi.
Ammo “Oydin” anjumani mas’ullaridan bo’lgan Abdurrahim Temurning ma’lum qilishicha, “Oydin” hanuzgacha o’zbek yozuvchilarining o’n sakkizta kitobini chop qilishga ulgurib bo’lgan.
Bu kitoblar o’zbek yozuvchilari Muhammad Halim Yorqin, Shafiqa Yorqin, Abdurrahim Ibrohim, Abdurrahim Ma’sumiy va shularga o’xshagan bir necha yozuvchilarning asarlaridan iborat bo’lgan.
Afg’onistonlik o’zbek ijodkori ustoz Muhammad Olim Labib o’tgan o’n bir yil mobaynida o’zbek tilida yozilgan kitoblar soni ancha oz ekanini aytar ekan, o’zbek kitobxonlarining soni ham ozayganini qayd etadi.
O’zbekiston qalamkashlarining ijodiy faoliyatlari Afg’oniston ziyolilari, jumladan yozuvchilari uchun unumli sanaladi. Hozir alifbosi o’girilayotgan qomusiy kitob ham O’zbekiston internet saytlaridan biri www.ziyouz.com dan ko’chirib olingan.
Ziyouz saytining boshqaruvchisi Davronbek Tojialiyevga ko’ra, mazkur sayt uzil-kesil O’zbekiston elektron tarmoqlarining eng buyuk manbalaridan biriga aylanib bo’lgan.
Davronbek mazkur saytni melodiy 2004 yildan beri boshqarib kelmoqda. Uning aytishicha, Afg’onistondagi o’zbek yozuvchilaridan tashqari boshqa o’zbeklar ijodiyotlarini mazkur saytda tarqatishga uringanlar. Shu narsani ko’zda tutib, mazkur sayt bunday keyin arab alifbosida yozilgan kitoblarni ham yig’ib, dunyo o’zbeklariga tarqatishni ma’lum qildi.
Afg’onistonda bir yildan beri yangi hukumat ro’yi korga kelishi bilan o’zbeklar maqei ham bir qadar ko’tarildi. Ayni zamonda o’zbek tili mamlakatning uchinchi rasmiy tili sifatida Afg’oniston Bosh qonunida keltirildi. Maktablarda o’zbek tilida dars berish faoliyatlari kengayib ketdi. O’zbek tilida bir qancha risolalar barnoma tarqatishga boshlab, xalq tomonidan olqishlandi. Va lekin shu yutuqlarga qaraganda o’zbek ziyolilari hali hamon bu tilning ko’proq rivojlantirish uchun anchagina kamchiliklar borligini tilga oladilar.
http://www.bbc.co.uk/uzbek/afghanistan/2012/12/121230_ar_uzbek_lughati.shtml