Зайниддин Эшонқулов 1976 йили Самарқанд вилоятининг Ургут туманида туғилган. Имом ал-Бухорий номидаги Тошкент Ислом институтутини (1994-1998) ва Самарқанд давлат университетини (2001-2005) тамомлаган. Миср араб Республикасининг Ал-Азҳар университетида ҳамда Халқаро исломий тадқиқотлар марказида малака оширган. «Пайғамбар атрофидаги кишилар» китобини таржима қилган. 1998 йилдан Ўзбекистон мусулмонлари идораси тизимида меҳнат қилади. Ҳозирда Ўзбекистон мусулмонлари идорасида масъул ходим, Тошкент шаҳри Олмазор туманидаги Имом Бухорий жомеъ масжиди имом-хатиби.

— Қори ака, суҳбатимиз аввалида иймоннинг шўъбаларидан бири бўлган қазои қадарга ишониш ҳақида маълумот берсангиз.
— Аллоҳ таоло инсонни азизу мукаррам қилиб яратди. Уни эса ўзигагина ибодат қилишга буюрди. Аллоҳ таоло инсонни турли йўллар  билан синайди:

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ

“Сизларни бироз хавф-хатар, очлик (азоби) билан, молу жон ва мевалар (ҳосили)ни камайтириш йўли билан синагаймиз. (Шундай ҳолатларда) сабр қилувчиларга хушхабар беринг (эй, Муҳаммад)!” (Бақара сураси, 155-оят)
Юқоридаги ояти каримада инсон бошига турли мусибатлар, синов ва жудоликлар тушиши таъкидланмоқда. Аллоҳ таолонинг суюкли бандалари шундай ҳолатларда буларнинг барчаси Яратганнинг изни билан содир бўлаётгани, бу қазои қадар экани, яхшилик ҳам ёмонлик ҳам Унинг хоҳиши экани, қазои қадарга имон келтириш кераклигини биладилар.
Бир куни Пайғамбар алайҳиссалом бомдод намозидан сўнг саҳобалардан сўрадилар:
— Қандай тонг оттирдинглар?
— Биз мўминлар каби тонг оттирдик, — дейишди улар.
— Бунинг аломати недир? — дедилар Расули акрам с.а.в.
— Биз Аллоҳни роббимиз, Исломни динимиз, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни набийимиз ва расулимиз деб билдик. Шу кундаги ҳар бир яхшилик ва ёмонликни Аллоҳдан деб билиб, шукр ва сабр қиламиз.
Ҳар бир мўмин-мусулмоннинг куни мана шундай бошланса, иншаллоҳ унинг иймонига путур етмайди.

— Одамлар орасида бузуқ эътиқод юради. Яъни, Аллоҳ таоло инсоннинг қадарини битиб қўяди-да, сўнг у гуноҳ қилгани учун жазолар эмиш. Қазо ва қадар истилоҳларини қандай тушунишимиз лозим?
— Аллоҳ таоло азалда ўз илми ва иродаси билан ҳар бир нарсани ўлчовли қилиб яратган. Яратганнинг илми, муқаддас сифатлари чексиз. Уни инсон тасаввур ҳам этолмайди. Уламоларимиз қазони Аллоҳ таолонинг ҳамма нарсаларни келажакда қандай бўлишини азалдан билиши, қадар ўша нарсаларни Аллоҳнинг азалий илмига мувофиқ равишда вужудга келиши деб таърифлайдилар. Эътиқодимизга кўра, балоғатга етган ҳар бир  мусулмонга Аллоҳ таолонинг бандаларининг ҳамма ишини, маҳлуқотларга боғлиқ нарсаларни аввалдан билишига иймон келтириши вожиб бўлади.
Аллоҳ таоло бизга яхши ва ёмон амалларни таълим бераркан, бандага уларни ажратиб олиш учун ақл неъматини ҳам берган.
Пайғамбаримиз алайҳиссалоту ва салламдан сўрашди:
— Ё Расулуллоҳ, биз Аллоҳнинг қадари билан касал бўлдик. Шунга кўникиб юраверишимиз керакми ёки дори билан даволанишимиз лозимми? Бу қадаримизга қарши чиқиш эмасми?
Шунда Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам:
— Дори билан даволанишингиз ҳам тақдирингиздан, — деб марҳамат қилганлар.
Қазои қадарни баҳона қилиб масъулиятдан қочиш мумкин эмас. Бир ўғри ҳазрати Умарга «қазои қадар шу экан, ўғрилик қилибман, нега энди қўлимни кесасиз» деганида, у киши «Сенинг ўғрилик қилганинг қазои қадар бўлса, менинг бу жиноятинг учун қўлингни кесишим ҳам қазои қадардир» деганлар. Кейин ҳазрати Умар мулозимларга «Аввал уни ўттиз дарра уриб, сўнгра жазосини беринг» дейдилар. «Нима учун?» дейишганда ҳазрати Умар шундай деган эканлар: «Аллоҳ таолога нисбатан ёлғон нисбат бергани учун дарра урилади ва ўғрилик қилгани учун қўли кесилади».
Тақдирот масаласида чуқур кетишликка рухсат берилмаган, чунки инсоннинг ақли чегараланган. Бу масалада ғулуввга берилиш инсоннинг адашувига олиб келади.

— Дуо билан қазои қадарни ўзгартириш мумкинми?
— Аслида, банда бошига келган мусибат ҳам қазои-қадар, дуо билан Аллоҳнинг нажот бериши ҳам қазои-қадардир. Уламоларимиз таъкидлаганларидек, «очлик қазои-қадари овқат ейиш қазои-қадари билан қайтарилади, беморлик қадари шифоланиш қадари билан қайтарилади». Демак мусибат қадари Аллоҳдан нажот сўраб дуо қилиш билан қайтариляпти. Бекорга Аллоҳ таоло Қуръони Каримда бандаларини дуо қилишга ундамаган. Дуо таъсирга эга бўлмаганида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам дуо қилмас эдилар ва бизга дуони таълим бермас эдилар.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан «Дуо тақдирни ўзгартиради» деган ҳадис ҳам келган.
Узоқ йиллар фарзанд кўрмаган бир солиҳ оила Мусо алайҳиссаломдан Аллоҳга дуо қилишларини илтимос қилади. Аллоҳ таоло уларга ўғил ато этади. Лекин Мусо алайҳиссаломга бу фарзанднинг никоҳ кечаси жон таслим этиши аён бўлади ва буни унинг ота-онасига маълум қиладилар. Ўғил вояга етиб, уйланиш ёшидан ўтса ҳамки ота-онаси ҳалиги сир хавотирида уни уйлаш тараддудида бўлмайдилар. Қариндош-уруғлар, атрофдаги кишиларнинг гап-сўзларидан сўнг фарзандни уйлантиришга қарор қилишади. Тўй тараддудлари билан шошиб кетаётган бўлғуси куёв кўчада ўтин кўтариб кетаётган кекса онахонни учратади. Гарчи шошаётган бўлса-да, онахоннинг юкларини кўтариб, аста-секин қадам ташлаб бораётган қариянинг ортидан унинг манзилига юкни элтади. Шунда онахон дуо қилади: «Умринг узоқ бўлсин. Аллоҳ сени ҳар хил бало-қазолардан асрасин!» Тўй кечаси ота-она ухлолмай чиқади. Эртаси куни не кўз билан кўришсинки, фарзандлари омон, хуш кайфиятда юрибди… Бу воқеани Мусо алайҳиссаломга хабар қилишганда: «Бу йигитнинг одоби, тавозуси ҳамда қари онахоннинг дуоси тақдирни ўзгартирибди» деган эканлар.

— Қазои қадарга ишонишнинг қандай фойдалари ва ҳикматлари мавжуд?
— Биринчидан, инсонга келган яхшиликлар ва мусибатлар Аллоҳдан эканлигига ишонган киши  Расулуллоҳнинг гўзал суннатларига амал қилган бўлади.
Иккинчидан, қазои қадарга ишонишлик инсонга чиройли сабр қилишни ўргатади.
Учинчидан, инсон бошига тушган кулфатлардан банда эсанкираб қолмайди, унинг асаблари мустаҳкам бўлади. Ғарб олимларининг ҳисоб-китобларига кўра, диндорлар орасида юрак, қон-томир касалликлари бошқаларга нисбатан 60 фоизга кам бўларкан.
Тўртинчидан, банда саъй-ҳаракат қилган ҳолда Аллоҳдан умидвор бўлишни ҳам ўрганади.

— Аллоҳга таваккул қилиш ҳам иймоннинг муҳим қисмларидан биридир. Аллоҳга қандай таваккул қилинади. Аҳли сунна вал-жамоа эътиқодимизга кўра таваккул нима?
— Уламоларимиз «таваккул — дунё ва охират ишларида фойдани кўзлаб ҳаракат қилиш ва зарарни кетказишда Аллоҳ таолодан сидқидилдан умид қилишидир», дейдилар.
Аҳли сунна вал-жамоа эътиқодимиз бўйича таваккул қалбга ва касб аъзоларга боғлиқдир. Ҳаракат ва саъй қилмасдан таваккул ҳосил бўлмайди.
Ибн Аббосдан (разияллоҳу анҳу) ривоят қилинади. Пайғамбар (алайҳиссалом) айтдилар: “Кимни одамларнинг кучлиси бўлиш хурсанд қилса, Аллоҳга таваккул қилсин. Кимни одамлар ичида тақводор бўлиш хурсанд қилса, Аллоҳдан тақво қилсин. Кимни одамларнинг бойроғи бўлиш хурсанд қилса, Аллоҳнинг ҳузуридаги нарсага бўлган ишончи қўлидаги нарсага бўлган ишончидан кучлироқ бўлсин”.
Довуддан (а.с.) зикр қилинади. У киши ўғиллари Сулаймонга (а.с.) айтдилар: “Эй ўғлим, кишининг тақводорлигига уч нарса далолат қилади: етишмаган нарсасида Аллоҳга чиройли таваккул қилиш, етишмаган нарсасига чиройли рози бўлиш ва кетган нарсасига чиройли сабр қилиш”.
Фақиҳ Абу Лайс Самарқандий Солим ибн Жоъддан ривоят қилади: Исо ибн Марям айтдилар: “Эртанги кунни ўйлаб, таомни яширманглар. Чунки эртанги кун ризқи билан келади. Чумолига ким ризқ бераётганини қаранглар, агар чумолининг қорни кичкина десангизлар, қушларга қаранглар, қушларнинг қоринларига эътироз билдирсанглар, ҳайвонларнинг катталиги ва семизлигига қаранглар”.
Ушбу ривоятда Аллоҳ таоло берган ризқига қаноат қилишлик, эртанги кунга таваккул қилишлик, оч қолиб кетаман, деб ташвиш чекмасдан доимо  ҳаракатда бўлиб, Аллоҳдан дуо қилиб, сўрашликка буюрилмоқда.
Бир ҳакимдан: “Яқийн (аниқ ишонч) билан таваккулнинг орасида қандай фарқ бор?”  деб сўрашди. “Яқийн охират ишларида таваккул дунё ишларида Аллоҳни тасдиқ этмоғингдир”, деб жавоб қилди у.
Айтишларича, таваккул икки хилдир: ризқдаги таваккул, яъни ризқнинг келишидан хотиржам бўлиш; амалнинг савобидан таваккул, яъни, Аллоҳнинг савоб бериш тўғрисидаги ваъдасига имон келтириш ва амалнинг қабул бўлиш-бўлмаслигидан қўрқиш.

— Баъзилар таваккулни чора ва восита изламасдан, сабаб қидирмай Аллоҳ таолога ишониб топшириш деб тушунадилар. Уларнинг эътиқодича, ишларда ҳеч қандай сабабларсиз Аллоҳга таваккул қилиш керак эмиш. Уларга аввал ўзинг бир ҳаракат қил, чора изла, шундан сўнг Аллоҳга таваккул қил, десангиз, сизни қазои-қадарни рад этишда, иймонсизликда айблашади.
— Халқимизда таваккул (таваккал) истилоҳини кўпинча тахминий, бўлса бўлди, бўлмаса йўқ, мубоҳ амал деб нотўғри тушуниб қолинган. Аслида «Сендан ҳаракат – Худодан баракат» мақоли таваккул маъносига яқинроқ.
Таваккулни деҳқон мисолида яхши тушунишимиз мумкин. У ерни тайёрлайди, уруғни экади, парваришлайди, ўғитлайди, меҳнат қилади. Ҳосилни эса Аллоҳга таваккул қилиб, яхши умид қилади.
Абдураҳмон ибн Абу Лайло айтади: Бир киши Пайғамбарнинг (с.а.в.) олдиларига келиб: “Эй Аллоҳнинг элчиси, туямни қўйиб юбориб таваккул қилайинми ёки боғлаб қўйибми?” деб сўради. Набий (с.а.в.): “Уни боғлаб, кейин Аллоҳга таваккул қил”,  дедилар.
Ушбу ҳадиси шарифда таваккул қилиш билан бирга сабаб бўладиган ишларни қилиш лозимлиги таъкидланмоқда. Таваккул — қалб иши, у банданинг қалби, нияти ва эътиқодига боғлиқдир. Ишнинг амалга ошиши Аллоҳ таоло томонидан амалимизга боғлаб қўйилган.
Муовия ибн Қурра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Умар ибн Хаттоб аҳли Ямандан бир гуруҳ одамларга йўлиқиб қолиб:
— Сизлар кимсизлар? – деб сўради.
— Таваккул қилувчилармиз.
— Йўқ! Сизлар текинхўрларсиз. Таваккул қилувчи олдин донни ерга сепиб қўйиб, кейин Аллоҳга таваккал қилади», – дедилар».
Ривоятларда келишича, яманликлар: «Аллоҳнинг уйини ҳаж қилсаг-у, У бизни оч қўярмиди», дейишар экан. Ваҳоланки, Маккаи мукаррамага келгандан сўнг тиламчилик қилишга тушишаркан.
Аллоҳ таоло барчаларимизни тўғри таваккул қиладиганлардан қилиб, қилаётган савобли амалларимизни Ўзи даргоҳида қабул қилсин.

Давронбек Тожиалиев суҳбатлашди.

http://www.qadriyat.uz/index.php?act=7&nid=11